พระเมรุมาศ คืออะไร? ชาวไทยอาจทราบกันว่า พระเมรุมาศนั้นมีไว้ใช้ในพระราชพิธีพระบรมศพของพระมหากษัตริย์ ซึ่งมีความเชื่อมาตั้งแต่อดีต.. แต่หลายคนอาจยังไม่รู้อย่างถ่องแท้ถึงที่มา ความเชื่อ และการก่อสร้าง ที่กว่าจะเกิดพระเมรุมาศขึ้นได้ ต้องอาศัยแรงกายแรงใจของคนไทยผู้รอบรู้งานศิลปกรรมของชาติถึงหลายฝ่ายด้วยกัน นิทรรศการ “ศาสตรา สถาปัตย์ ไทย: พระเมรุมาศ จุดเชื่อมจักรวาล และการออกแบบ” เป็นนิทรรศการที่จะบอกเล่ารายละเอียดทุกส่วน ตั้งแต่เรื่องความเชื่อ การออกแบบ ขั้นตอนการลงมือทำ รวมถึงมีเวิร์คช็อปให้คนทั่วไปได้มีประสบการณ์ร่วมเป็นส่วนหนึ่งเกี่ยวกับพระเมรุมาศด้วย และนอกจากเรื่องของพระเมรุ หลังจากชมนิทรรศการนี้เสร็จรับรองว่าเราจะรู้จักความเป็น ‘สถาปัตยกรรมไทย’ ได้ลึกขึ้น ขอออกตัวว่า เราเองก็เป็นหนึ่งในคนรุ่นใหม่ ที่มีความรู้เกี่ยวกับ ‘พระราชพิธีพระบรมศพและพระเมรุมาศ’ ไม่มากนัก และคิดว่าเรื่องนี้เป็นหัวข้อที่ไกลตัว ยากที่จะทำความเข้าใจ แต่หลังจากได้ชมนิทรรศการนี้เราก็ค่อยๆ ต่อจิ๊กซอว์ความรู้ได้ง่ายขึ้น หลายๆ อย่างกลายเป็นเรื่องใกล้ตัวมากขึ้น จึงอยากแนะนำให้คนไทยหาโอกาสไปเยี่ยมชมกัน งานจัดตั้งแต่วันที่ 11 ตุลาคม 2560 – 7 มกราคม 2561 (ปิดทุกวันจันทร์) ที่ TCDC กรุงเทพฯ ไปรษณีย์กลางบางรัก หุ่นจำลองพระเมรุมาศพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ในงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงฯ ขนาด 1:50 พระเมรุมาศ คือ? เมรุ ตามความหมายในพจนานุกรมราชบัณฑิตยสถาน หมายถึง “ภูเขากลางจักรวาล มียอดเป็นที่ตั้งแห่งเมืองสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งเป็นที่ประทับของพระอินทร์” ซึ่งมีอีกความหมายคือ “เป็นที่เผาศพมีหลังคาเป็นยอด มีรั้วล้อมรอบ สำหรับพระมหากษัตริย์ เรียกว่า พระเมรุมาศ สำหรับพระบรมวงศานุวงศ์เรียกว่า พระเมรุ และสำหรับสามัญชนเรียกว่า เมรุ” ในความเชื่อแบบพราหมณ์พระมหากษัตริย์ทรงเป็นสมมติเทพ ซึ่งสถิตบนเขาพระสุเมรุ อันล้อมรอบด้วยเขาสัตบริภัณฑ์ และเมื่อจุติลงมายังมนุษยโลกเป็นสมมติเทพ เมื่อสวรรคตจึงตั้งพระบรมศพบนพระเมรุมาศ หรือพระเมรุ เพื่อเป็นการส่งพระศพ พระวิญญาณกลับสู่เขาสุเมรุดังเดิม (จากหนังสือ “พระเมรุมาศ พระเมรุ และเมรุสมัยรัตนโกสินทร์” ของ ศ.น.อ.สมภพ ภิรมย์) นิทรรศการแบ่งออกเป็น 4 โซน โซนที่ 1 : คติจักรวาลและงานออกแบบสถาปัตยกรรมไทย แบบจำลองพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม ในโซนนี้จะเป็นการปูพื้นความรู้ให้กับพวกเราก่อน จะเสนอเกี่ยวกับความเชื่อที่เป็นพื้นฐานในการจัดผังของสถาปัตยกรรมไทยอันมีมาแต่โบราณ อย่างเช่น 1. สถาปัตยกรรมไทย : นอกจากจะออกแบบโดยคำนึงถึงการใช้งานแล้ว งานสถาปัตยกรรมไทยยังมีแกนเป็นเรื่องความเชื่อเกี่ยวกับสวรรค์ นรก และโลกมนุษย์ด้วย โดยจะเห็นตัวอย่างได้จากแบบจำลองพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม ที่มีแกนกลางเป็นเขาพระสุเมรุ และมีสัตตบริภัณฑคีรีล้อมรอบ ซึ่งถือได้ว่าเป็นสถาปัตยกรรมไทยที่สะท้อนการวางแผนผังตามหลักคติจักรวาลได้อย่างสมบูรณ์ 2. พลแบก : จะเห็นจากพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม ว่าจะมี พลแบก หรือกองทัพอารักขาดาวรึงส์ไว้รอบปรางค์บริวาร มณฑปทิศ และปรางค์ประธาน ซึ่งเป็นสัญลักษณ์หมายถึงกองทัพที่พระอินทร์โปรดให้มาคุ้มครองเขาพระสุเมรุนั่นเอง 3. ความเปลี่ยนแปลงในด้านการออกแบบของพระเมรุมาศตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน : ในห้องนี้จะไล่เรียงพระเมรุในยุคต่างๆ ให้เราดู ว่าในแต่ละยุคมีการออกแบบต่างกันอย่างไรบ้าง โดยก็จะยึดกับยุคสมัยนั้นๆ ถึงแม้ว่าสถาปัตยกรรมไทยและการสร้างพระเมรุจะดูเป็นเรื่องที่ต้องทำตามแบบแผนและยึดประเพณีดั้งเดิม แต่ในปัจจุบันก็มีการนำเทคโนโลยีต่างๆ เข้ามาช่วยในการก่อสร้างด้วย เช่นมีการใช้วัสดุเรซินในการตกแต่งพระเมรุบางส่วนเพื่อความรวดเร็วและลดปริมาณไม้ 4. การสร้างเพื่อรื้อถอน : พระเมรุ ถือเป็นงานสถาปัตยกรรมชั่วคราวในพิธีเฉลิมพระเกียรติแก่พระบรมศพ โดยถือเป็นการถวายพระเกียรติยศที่พระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่ถวายแด่พระมหากษัตริย์ที่เสด็จสวรรคตล่วงแล้ว การสร้างพระเมรุนั้นจึงเลือกใช้วัสดุ เทคนิควิธี และโครงสร้างที่มีลักษณะการใช้งานที่ชั่วคราว ผังบริเวณมณฑลพิธีท้องสนามหลวง โซนที่ 2 : โรงขยายแบบเท่าจริง ศิลปกรรม และศิลปสำหรับงานสถาปัตยกรรม ในงานสถาปัตยกรรมไทยเป็นศาสตร์ที่ไม่สามารถใช้การคำนวณแบบย่อส่วนได้ ในโซนนี้จึงเป็นการจำลองบรรยากาศโรงขยายแบบ พร้อมวัสดุอุปกรณ์เครื่องมือในการออกแบบและขยายลาย รวมไปถึงจัดแสดงแบบร่างมือเท่าขนาดจริง (1:1) ในการสร้างพระเมรุมาศ และอาคารประกอบ นอกจากนี้ยังมีการนำเสนอศิลปะต่างๆ ที่เป็นองค์ประกอบของสถาปัตยกรรมชั่วคราวในงานพระราชพิธีฯ ด้วย เช่น ศิลปะการซ้อนไม้ ที่ใช้แทนการแกะสลักในสถาปัตยกรรมถาวร, ศิลปะการฉลุผ้าทองย่น สาบสี สอดแวว แทนการประดับกระจกสีสมัยโบราณในอาคารถาวร, และศิลปะการตบสี ลักษณะคล้ายการทำ stencil สมัยโบราณใช้การจุ่มสีทองคำเปลว โซนที่ 3 : ครูสร้างนักออกแบบให้เป็นคน ในโซนนี้จะเป็นการบอกเล่าแนวความคิดและวิถีการถ่ายทอดความรู้จากครูทางด้านศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม มีวิดิโอจากลูกศิษย์ ของอาจารย์อาวุธ เงินชูกลิ่น (อดีตอธิบดีกรมศิลปากรเป็นประธานคณะทำงานการออกแบบพระเมรุ ในงานก่อสร้างพระเมรุ ของสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอฯ และสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอฯ) ได้บอกเล่าแนวคิด และแรงบันดาลใจที่ทำให้เกิดการสร้างสรรค์ และเป็นสืบทอดงานศิลป์สู่คนรุ่นหลัง กลุ่มสถาปนิกที่อยู่เบื้องหลังการทำงานออกแบบและปฏิบัติการสร้างพระเมรุมาศ โซนที่ 4 : เวิร์กช็อปตามรอยสถาปัตย์ไทย โซนนี้จะเป็นการเปิดโอกาสให้ผู้สนใจได้ลองศึกษาลักษณะการทำงานด้านจิตรกรรม ศิลปกรรม และสถาปัตยกรรม ดังที่ได้เห็นตัวอย่างจากภายในนิทรรศการ การฝึกเขียนแบบร่างลายไทย การทำตบสี การทำตบสี มีทั้งการฝึกเขียนแบบร่างลายไทยเบื้องต้น และการทำตบสี เพื่อให้เข้าใจความอดทนทุ่มเทฝึกมือ ฝึกตา ฝึกสมาธิของช่างไทย รายละเอียดเพิ่มเติม นิทรรศการ “ศาสตรา สถาปัตย์ ไทย: พระเมรุมาศ จุดเชื่อมจักรวาล และการออกแบบ” (Insight | Thai | Architecture) ระยะเวลา : ตั้งแต่วันที่ 11 ตุลาคม 2560 – 7 มกราคม 2561 เวลาเข้าชม : 10.30-21.00 น. (หยุดทุกวันจันทร์) สถานที่: ห้องแกลอรี ชั้น 1 อาคารส่วนหลัง (Back Building) TCDC กรุงเทพฯ แผนที่ : https://goo.gl/maps/Ar3N28jELCy
